Azyk önümçiligini artdyrmak dünýä ilatynyň isleglerini kanagatlandyrmak üçin zerurdyr. Bu nukdaýnazardan, pestisidler ekin hasylyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen häzirki zaman oba hojalygynyň aýrylmaz bölegidir. Sintetiki pestisidleriň oba hojalygynda giňden ulanylmagy daşky gurşawyň hapalanmagyna we adam saglygy meselelerine sebäp bolýar. Pestisidler adam öýjükleriniň membranalarynda bioakkumulýasiýa edip biler we saglyk problemalarynyň möhüm sebäbi bolan hapalanan iýmitleri göni aragatnaşyk ýa-da sarp etmek arkaly adamyň işine zyýan ýetirip biler.
Bu gözlegde ulanylýan sitogenetiki parametrler, omethoatyň sogan meristemlerine genotoksiki we sitotoksiki täsir edýändigini görkezýän yzygiderli nagşy görkezdi. Bar bolan edebiýatda omethoatyň soganlyga genotoksiki täsiriniň aýdyň subutnamasy bolmasa-da, köp sanly gözleg omethoatyň beýleki synag organizmlerine edýän genotoksiki täsirini derňedi. Dolara we başgalar. omethoatyň witrodaky adam lenfositlerinde dogan hromatid alyş-çalyşlarynyň sanyna doza bagly köpelmegine sebäp bolandygyny görkezdi. Edil şonuň ýaly, Arteaga-Gomez we başgalar. omethoatyň HaCaT keratinositlerinde we NL-20 adam bronhial öýjüklerinde öýjükleriň ýaşaýyş ukyplylygyny peseldendigini we komet barlagy arkaly genotoksiki zeper ýetendigini görkezdi. Edil şonuň ýaly, Wang we başgalar. telomerleriň uzynlygynyň we omethoat täsir edýän işçilerde düwnük keseliniň ýokarlanandygyny gördi. Mundan başga-da, häzirki okuwy goldamak üçin Ekong we başg. omethoatyň (omethoatyň kislorod analogy) A. cepada MI-iň peselmegine sebäp bolandygyny we öýjük lizisine, hromosomanyň saklanmagyna, hromosomanyň bölünmegine, ýadro uzalmagyna, ýadro eroziýasyna, wagtyndan öň hromosoma ýetişmegine, metafazanyň toparlanmagyna, ýadro kondensasiýasynyň, anafazanyň ýapyşmagyna we c-metafazanyň anomalisine we anafazanyň anomalisine sebäp bolandygyny görkezdi. Omethoat bejergisinden soň MI bahalarynyň peselmegi öýjük bölünişiginiň haýallamagy ýa-da öýjükleriň mitotik siklini tamamlamazlygy sebäpli bolup biler. Munuň tersine, MN-iň we hromosomal anormallikleriň köpelmegi we DNK-nyň bölünmegi MI bahalarynyň peselmeginiň DNK zaýalanmagy bilen gönüden-göni baglanyşyklydygyny görkezdi. Häzirki gözlegde ýüze çykarylan hromosomal anormallikleriň arasynda ýelmeşen hromosomlar iň köp ýaýrady. Örän zäherli we yzyna gaýtaryp bolmaýan bu aýratyn näsazlyk, hromosomal beloklaryň fiziki ýelmeşmegi ýa-da öýjükdäki nuklein kislotasynyň alyş-çalşynyň bozulmagy bilen ýüze çykýar. Ativea-da bolmasa, hromosomal DNK-ny gurşap alýan beloklaryň dargamagy sebäpli bolup biler, netijede öýjükleriň ölmegine sebäp bolup biler42. Mugt hromosomlar aneuploid43 mümkinçiligini görkezýär. Mundan başga-da, hromosomlaryň we hromatidleriň döwülmegi we birleşmegi bilen hromosomal köprüler emele gelýär. Bölekleriň emele gelmegi, häzirki gözlegde kometa analiziniň netijelerine laýyk gelýän MN-iň döremegine gönüden-göni sebäp bolýar. Hromatiniň deň däl paýlanyşy, erkin hromosomlaryň emele gelmegine getirýän giç mitotik fazada hromatid bölünişiginiň şowsuzlygy bilen baglanyşyklydyr. Omethoat genotoksikliginiň takyk mehanizmi aýdyň däl; şeýle-de bolsa, organofosfor pestisidi hökmünde nukleobazalar ýaly öýjükli komponentler bilen täsirleşip biler ýa-da reaktiw kislorod görnüşlerini (ROS) 45 döredip DNK zaýalanmagyna sebäp bolup biler. Şeýlelik bilen, organofosfor pestisidleri O2−, H2O2 we OH− ýaly ýokary reaktiw erkin radikallaryň ýygnanmagyna sebäp bolup biler, bu bolsa organizmleriň DNK bazalary bilen täsir edip biler we şeýlelik bilen DNK-a göni ýa-da gytaklaýyn zeper ýetirip biler. Bu ROS, DNK köpeltmek we bejermek bilen baglanyşykly fermentlere we gurluşlara zeper ýetirýändigi hem görkezildi. Munuň tersine, organofosfor pestisidleriniň köp sanly fermentler bilen täsirleşip, adamlar tarapyndan iýmitlenenden soň çylşyrymly metabolik prosesi başdan geçirýändigi öňe sürüldi. Bu özara täsiriň dürli fermentleriň we omethoate40-nyň genotoksiki täsirlerinde bu fermentleri kodlaýan genleriň gatnaşmagyna sebäp bolýandygyny teklip edýärler. Ding et al.46, omethoat bilen işleýän işçileriň telomeraz işjeňligi we genetiki polimorfizm bilen baglanyşykly telomer uzynlygyny ýokarlandyrandygyny habar berdi. Şeýle-de bolsa, omethoat DNK bejeriş fermentleri bilen genetiki polimorfizmiň arasyndaky baglanyşyk adamlarda düşündirilen hem bolsa, bu sorag ösümlikler üçin çözülmän galýar.
Reaktiw kislorod görnüşlerine (ROS) garşy öýjükli gorag mehanizmleri diňe ferment antioksidant prosesleri bilen däl, eýsem ferment däl antioksidant prosesleri bilen hem ösdürilýär, şolardan erkin prolin ösümliklerde ferment däl antioksidantdyr. Strol derejesi adaty bahalardan 100 esse ýokary stresli ösümliklerde hasaba alyndy56. Bu gözlegiň netijeleri, omethoat bilen bejerilen bugdaý nahallarynda proliniň derejesiniň ýokarlanandygyny habar berýän33 netijelere laýyk gelýär. Şonuň ýaly-da, Sriwastava we Singh57 organofosfat insektisid malathionynyň sogan (A. cepa) -da proliniň derejesini ýokarlandyrandygyny, şeýle hem superoksid dismutazyň (SOD) we katalaza (CAT) işjeňliginiň ýokarlanandygyny, membrananyň bitewiligini peseldip, DNK zaýalanmagyna sebäp boldular. Prolin, belok gurluşynyň emele gelmegi, beloklaryň funksiýasyny kesgitlemek, öýjükli redoks gomeostazyny saklamak, ýeke kislorod we gidroksil radikal ýuwmak, osmotik deňagramlylygy saklamak we öýjük signalizasiýasy ýaly dürli fiziologiki mehanizmlere gatnaşýan aminokislotadyr. Mundan başga-da, prolin antioksidant fermentleri goraýar we şeýlelik bilen öýjük membranalarynyň gurluş bitewiligini saklaýar58. Omethoat täsirinden soň soganlarda proliniň derejesiniň ýokarlanmagy, bedeniň insektisid bilen zäherlenmeginden goramak üçin prolini superoksid dismutaz (SOD) we katalaza (CAT) hökmünde ulanýandygyny görkezýär. Şeýle-de bolsa, ferment antioksidant ulgamyna meňzeşlikde, proliniň sogan kök kök öýjüklerini insektisid zeperlerinden goramak üçin ýeterlik däldigi görkezildi.
Edebi syn, omethoat insektisidler sebäpli dörän ösümlik kökleriniň anatomiki zeperleri barada hiç hili gözlegiň ýokdugyny görkezdi. Şeýle-de bolsa, beýleki insektisidler boýunça geçirilen öňki gözlegleriň netijesi bu gözlegiň netijelerine laýyk gelýär. Çawuşoglu we başg. Tütüncü we al.68 üç dürli dozada metiokarb insektisidleriniň nekrozyň, epidermal öýjükleriň zaýalanmagyna we sogan köklerinde kortikal öýjük diwarynyň galyňlaşmagyna sebäp bolandygyny görkezdi. Kalefetoglu Makar36 başga bir gözlegde, 0,025 ml / L, 0.050 ml / L we 0,100 ml / L dozalarda avermektin insektisidleriniň ulanylmagynyň kesgitlenmedik geçiriji dokumanyň, epidermal öýjügiň deformasiýasynyň we sogan köklerinde tekiz ýadro zeperiniň ýüze çykandygyny ýüze çykardy. Kök zyýanly himiki maddalaryň ösümlige girmegi üçin giriş nokady bolup, zäherli täsirlere has ýykgyn edýän esasy ýerdir. Gözlegimiziň MDA netijelerine görä, oksidleýji stres öýjük membranasynyň zeperlenmegine sebäp bolup biler. Başga bir tarapdan, kök ulgamynyň hem şeýle howplara garşy başlangyç gorag mehanizmidigini ykrar etmek möhümdir69. Geçirilen gözlegler, kök meristem öýjüklerine zeper ýetmeginiň bu öýjükleriň pestisidleriň ýokaşmagynyň öňüni alýan gorag mehanizmi sebäpli bolup biljekdigini görkezdi. Bu gözlegde görlen epidermal we kortikal öýjükleriň köpelmegi, ösümligiň himiki mukdaryny azaltmagynyň netijesidir. Bu ýokarlama öýjükleriň we ýadrolaryň fiziki gysylmagyna we deformasiýasyna sebäp bolup biler. Mundan başga-da, ösümlikleriň pestisidleriň öýjüklere aralaşmagyny çäklendirmek üçin käbir himiki maddalary toplap biljekdigi öňe sürüldi. Bu hadysa, omethoatyň köklere girmeginiň öňüni almak üçin öýjük diwarlaryny sellýuloza we suberin ýaly maddalar bilen galyňlaşdyrýan kortikal we damar dokuma öýjükleriniň uýgunlaşma üýtgemegi hökmünde düşündirilip bilner.71 Mundan başga-da, tekizlenen ýadro zeperleri öýjükleriň fiziki gysylmagynyň ýa-da ýadro membranasyna täsir edýän genetiki materialyň zeperlenmegi sebäpli bolup biler.
Omethoate, esasanam ösýän ýurtlarda giňden ulanylýan ýokary täsirli insektisiddir. Şeýle-de bolsa, beýleki organofosfat pestisidleri ýaly, daşky gurşawa we adamyň saglygyna edýän täsiri bilen baglanyşykly aladalar dowam edýär. Bu gözleg, omethoat insektisidleriniň adaty synag edilýän ösümlik A. cepa ýetirýän zyýanly täsirlerine giňişleýin baha bermek arkaly bu maglumat boşlugyny doldurmagy maksat edinýär. A. cepada omethoat täsir etmegi ösüşiň yza galmagyna, genotoksiki täsirlere, DNK bitewiliginiň ýitmegine, oksidleýji stresiň we kök meristeminde öýjükleriň zaýalanmagyna sebäp boldy. Netijeler, omethoat insektisidleriniň maksatly däl organizmlere ýaramaz täsirini görkezdi. Bu gözlegiň netijeleri, omethoat insektisidleri ulanmakda has seresap bolmagyň, has takyk dozanyň, daýhanlaryň arasynda habardarlygyň ýokarlanmagynyň we has berk düzgünleriň zerurdygyny görkezýär. Mundan başga-da, bu netijeler omethoat insektisidleriniň maksat däl görnüşlere edýän täsirini derňemek üçin gymmatly başlangyç nokady bolar.
Ösümlik materiallaryny ýygnamak ýaly ösümlikleri we olaryň böleklerini (sogan soganlyklary) synag synaglary we meýdan gözlegleri degişli institusional, milli we halkara kadalara we düzgünlere laýyklykda geçirildi.
Iş wagty: Iýun-04-2025