1950-nji ýyllarda Ikinji jahan urşundan soň, tutuş dünýäde bedre hapalary ýok edilipdiinsektisidşondan bäri gadagan edilen himiki DDT diýlip tanalýan diklorodifeniltrihloroetan. Şeýle-de bolsa, şäher zyýankeşleri şondan soň bütin dünýäde köpeldi we olara gözegçilik etmek üçin ulanylýan insektisidleriň bir toparyna garşylygy ösdürdi.
Medisina entomologiýasy Journalurnalynda çap edilen gözlegde, şäher entomology Warren Butyň ýolbaşçylygyndaky Wirjiniýa Tehnologiýasyndan gözleg toparynyň insektisid garşylygyna sebäp bolup biljek genetiki mutasiýalary nädip tapandygy jikme-jik görkezilýär.
Bu açyş, aspirant Kamilla Blok üçin molekulýar gözleglerde başarnygyny ýokarlandyrmak üçin guralan gözlegiň netijesi boldy.
Şäher zyýan berijileri bilen meşgullanýan Booth, nemes tarakanlarynyň we ak guşlaryň nerw öýjüklerinde genetiki üýtgemäni köpden bäri görüpdi, bu bolsa olary pestisidlere garşy durýardy. Booth 2008-nji we 2022-nji ýyllar aralygynda Demirgazyk Amerikanyň zyýankeşlere garşy göreşýän kompaniýalary tarapyndan toplanan 134 dürli krowat populýasiýasynyň hersinden bir krowat nusgasyny almagy teklip etdi. Netijeler, iki dürli ilatdan iki sany düşek näsazlygynyň bir öýjük mutasiýa bolandygyny görkezdi.
Entomologiýany öwrenýän we invaziv görnüşler hyzmatdaşlygynyň agzasy Bulk: "Aslynda bu meniň soňky 24 mysalym" -diýdi. "Men ozal molekulýar gözleg geçirmedim, şonuň üçin bu molekulýar endikleriň hemmesi meniň üçin möhümdi".
Köpçülikleýin köpelmek sebäpli bedeniň hapalanmagy genetiki taýdan birmeňzeş bolany üçin, her nusgadan diňe bir nusga ilatyň wekili bolup durýar. Emma But Bulkuň hakykatdanam mutasiýa tapandygyny tassyklamak isledi, şonuň üçin kesgitlenen iki ilatdan ähli nusgalary synagdan geçirdiler.
"Yza gaýdyp, iki ilatdan birnäçe adamy gözden geçirenimizde, olaryň hersiniň mutasiýa geçirendigini gördük" -diýdi. "Şeýlelik bilen, olaryň mutasiýalary üýtgedildi we nemes tarakanynda tapylan şol bir mutasiýa."
German nemes tarakanlaryny öwrenmek bilen, insektisidlere garşy durmagyň nerw ulgamynyň öýjüklerinde genetiki mutasiýa sebäpli bolandygyny we bu mehanizmleriň ekologiýa taýdan kesgitlenendigini bildi.
"Rdl geni atly bir gen bar. Bu gen beýleki zyýanly mör-möjekleriň köpüsinde tapyldy we dieldrin atly insektisidlere garşylyk bilen baglanyşykly" -diýdi Fralin Durmuş ylymlary institutynda işleýän Booth. "Bu mutasiýa nemes tarakanlarynyň hemmesinde bar. Bu mutasiýa bolmazdan ilat tapmadyklygymyz geň galdyryjy."
Laboratoriýadaky düşek näsazlyklaryna garşy täsir edýändigi görkezilen iki sany insektisid Fipronil we dieldrin, şol bir hereket mehanizmi bilen işleýär, şonuň üçin mutasiýa teoretiki taýdan zyýankeşleriň ikisine-de çydamlydygyny aýtdy. Dieldrin 1990-njy ýyllardan bäri gadagan edilipdi, ýöne fipronil indi düşek ýalňyşlyklary üçin däl-de, diňe pişiklere we itlere möjeklere gözegçilik etmek üçin ulanylýar.
Booth, fipronil bejergisini ulanýan köp öý haýwanlarynyň eýelerine, ýataklaryny fipronil galyndylaryna sezewar edip, pişiklerine we itlerine özleri bilen ýatmaga mümkinçilik berýändigine şübhelenýär. Şeýle gurşawda düşek näsazlyklary girizilen bolsa, bilgeşleýin fiproniliň täsirine sezewar bolup bilerdi, soň bolsa krowat ilatynyň arasynda mutasiýa saýlanyp bilnerdi.
"Bu mutasiýa täze, ýa-da ondan soň ýüze çykdy, şu döwürde ýüze çykdymy ýa-da 100 ýyl mundan ozal ilat arasynda barmy ýa-da ýok" -diýdi.
Indiki ädim, dünýäniň dürli künjeklerinde, esasanam Europeewropada we dürli döwürlerde muzeý nusgalarynyň arasynda gözlegleri giňeltmek we gözlemek bolar, sebäbi düşek näsazlyklary million ýyldan gowrak wagt bäri dowam edýär.
2024-nji ýylyň Sanjar aýynda Booth laboratoriýasy ilkinji gezek umumy düşek bugynyň ähli genomyny üstünlikli tertipleşdirdi.
But muzeý DNK-daky meseläniň çalt böleklere bölünmegidir, ýöne indi gözlegçileriň hromosoma derejesinde şablonlary bolansoň, şol bölekleri alyp, hromosomalara üýtgedip, genleri we genleri täzeden gurup bilerler.
But öz laboratoriýasynyň zyýankeşlere garşy göreşýän kompaniýalar bilen hyzmatdaşdygyny, şonuň üçin genetiki yzygiderliligiň dünýädäki düşek näsazlyklarynyň nirededigini we olardan dynmagyň usullaryna has gowy düşünip biljekdigini aýtdy.
Bullok indi molekulýar başarnyklaryna hormat goýup, şäher ewolýusiýasy boýunça gözleglerini dowam etdirmäge sabyrsyzlyk bilen garaşýar.
"Ewolýusiýany gowy görýärin. Meniň pikirimçe, bu hakykatdanam gyzykly". "Adamlar bu şäher görnüşleri bilen has çuňňur aragatnaşygy ösdürýärler we meniň pikirimçe, düşek näsazlyklary bilen gyzyklanmak has aňsat, sebäbi olar özleri bilen baglanyşyp bilerler."
Iş wagty: 13-2025-nji maý